Có nên sử dụng phương pháp đánh vần

để dạy tiếng Việt hay không?

GS. Nguyễn Hưng Quốc

Vài nét về GS. Nguyễn Hưng Quốc

Nhà phê bình văn học, nguyên chủ bút tạp chí Việt (1998-2001) và đồng chủ bút tờ báo mạng Tiền Vệ (http://tienve.org). Hiện là chủ nhiệm Ban Việt Học tại trường Đại Học Victoria, Úc. Đã xuất bản trên mười cuốn sách về văn học Việt Nam.

Lời tác giả: Khi đăng loạt bài “Dạy tiếng Việt: Dễ hay khó?”, tôi nhận được khá nhiều email, chủ yếu từ phụ huynh và các thầy cô giáo dạy tiếng Việt rải rác khắp nơi, hỏi thăm về các phương pháp dạy tiếng Việt. Phần lớn tập trung vào một vấn đề cụ thể: Có nên sử dụng phương pháp đánh vần để dạy tiếng Việt hay không?

Tôi viết loạt bài này xin thay cho câu trả lời với từng người thăm hỏi. NHQ

***

Bài (1) Dạy đọc: Dễ hay khó?

Bài (2) Dạy đọc: Đánh vần hay không đánh vần?

Bài (3) Dạy đọc: Lấy học sinh làm trung tâm

Bài (4) Dạy đọc bằng cách đọc

Bài (1) Dạy đọc: Dễ hay khó?

Trong lớp Tiếng Việt Sơ Cấp (Basic Vietnamese A) tại trường Victoria University, tôi có thói quen mở đầu buổi học đầu tiên bằng cách viết một câu tự giới thiệu mình trên bảng:

Tôi tên Tuấn. Tôi là người Việt. Tôi dạy tiếng Việt tại trường Đại học Victoria.

Rồi tôi yêu cầu các em đọc. Thoạt đầu, em nào em nấy cũng lắc đầu quầy quậy: “Em chưa biết tiếng Việt mà. Hôm nay là ngày đầu tiên em học tiếng Việt.” Tôi động viên: “Thì em đọc thử xem sao.” Các em thử. Hết em này đến em khác. Kết quả: Hầu hết đều đọc đúng. Dĩ nhiên không phải đúng hoàn toàn. Chưa nghe ra cái lên bổng xuống trầm, điều mà nhiều người ngoại quốc khen là "líu lo như chim hót" của thanh điệu tiếng Việt. Chữ “người”, vốn chỉ có một âm tiết, có vẻ như biến thành hai âm tiết “ng-ười”. Nhưng, sai, thực sự đọc sai, thường, chỉ có một chữ: “dạy” thành “đạy”. Ba câu trên gồm 15 âm tiết (không tính chữ Victoria). Các em đọc sai một. Tỉ lệ sai: 1/15.

Kết quả ấy không đáng kinh ngạc sao? Có ngôn ngữ nào mới tiếp xúc lần đầu tiên mà người ta có thể đọc với mức độ chính xác đến như vậy? Thử tưởng tượng sinh viên đang học tiếng Tàu, tiếng Nhật hay tiếng Thái, tiếng Campuchia. Mất bao lâu để có thể đọc được mặt chữ? Giỏi lắm cũng mất năm bảy tháng. Hay có khi vài ba năm. Ngay giữa các ngôn ngữ Tây phương với nhau, một người nói tiếng Anh có thể đọc đúng tiếng Pháp hay tiếng Đức trước khi thực sự học các ngôn ngữ ấy không? Có. Nhưng tỉ lệ sai chắc chắn cao hơn hẳn.

Vậy nên kết luận thế nào sau bài thử nhập môn ở trên? Có mấy nhận xét:

Tiếng Việt rất dễ đọc. Dễ đến độ chưa học, người ta cũng có thể đọc được gần đúng. Như hệ quả của điều trên, tiếng Việt rất dễ học. Trong bốn kỹ năng chính của ngôn ngữ (nghe, nói, đọc và viết); để học tiếng Việt, hầu như người ta chỉ cần tập trung vào ba kỹ năng chính: nghe, nói và viết. Còn kỹ năng đọc, chưa cần học, người ta đã giải quyết xong ít nhất là một nửa.

Tại sao một nửa? Là vì việc đọc chữ thường bao gồm ba thao tác chính: một, nhận diện mặt chữ; hai, phát âm; và ba, biết nghĩa. Trong ba thao tác ấy, thao tác đầu tiên không thành vấn đề; thao tác thứ hai, các sinh viên đều có thể làm được; chỉ cần thời gian để hoàn thiện mà thôi. Cuối cùng, điều các em cần nhất là học ý nghĩa và cách sử dụng từ.

Thật ra, những nhận xét ở trên cũng không có gì đáng ngạc nhiên. Nói chung, các loại văn tự sử dụng bảng chữ cái La Tinh, vốn tự bản chất, có tính ký âm (phonetic transcription), đều dễ đọc. Ít nhất dễ đọc hơn các loại chữ khối vuông dựa trên hình tượng và ý niệm (như chữ Hán)

Trong các loại chữ ký âm, ngôn ngữ nào càng có chữ viết và sách in lâu đời, càng được sử dụng rộng rãi và càng có nhiều từ vay mượn từ nước ngoài bao nhiêu càng khó đọc bấy nhiêu. Lý do khá dễ hiểu. Nguyên tắc đầu tiên của các thứ chữ ký âm là sự đồng nhất giữa âm vị (phoneme) và tự vị (grapheme): Phát âm thế nào thì viết thế ấy; mỗi âm được ký hiệu hóa bằng một chữ cái. Thế nhưng, trên thực tế, từ nguyên tắc cơ bản ấy, có hai hiện tượng thường thấy: Một, ngay từ đầu, người ta đã bất nhất (ví dụ việc sử dụng nhiều tự vị - chữ cái - để ghi một âm vị, như trường hợp các phụ âm “g” và “gh” hay “c”, “k” và “q” trong tiếng Việt); và hai, trên đường tiến hóa và phát triển, trong khi ngôn ngữ nói không ngừng thay đổi và đa dạng hóa, chữ viết thì lại bị chết cứng trên trang giấy. Một lúc nào đó, những gì đáng lẽ là một lại bỗng dưng thành hai, ba, bốn, v.v... Đó là trường hợp thường thấy trong tiếng Anh.

Ví dụ, cũng viết là “a”, nhưng cách đọc “a” trong các chữ “car”, “hat”, “cake”, “call”, “about” và “private” thì khác hẳn nhau.

Một ví dụ khác nữa: Viết là “ough” nhưng lúc thì đọc như “u”, “o”, “a” hay như “off”, “uff” và “ow” như trong các từ dưới đây:

Và không hiếm trường hợp viết khác nhau nhưng lại đọc giống nhau:

Trong tiếng Việt, những hiện tượng biến âm như thế không phải không có. Nhưng, nói chung, rất họa hoằn và với mức độ nhạt nhẹ hơn hẳn. Với phụ âm đầu, hiện tượng một âm vị được biểu thị bằng hai hoặc ba từ vị khác nhau chỉ xảy ra ở bốn trường hợp: g/gh, ng/ngh, c/k/q, và d/gi. Với các nguyên âm, thường thấy nhất là hiện tượng bị rút ngắn khi đứng trước một số phụ âm như “ch” và “nh” (ví dụ: tích/tinh; ếch/ênh). Với các nguyên âm đôi, có hiện tượng nhiều tự vị được sử dụng để viết một âm vị duy nhất, ví dụ: “ia”, “iê”, “ya” và “yê” đều đọc là “ia”. Với các phụ âm cuối, chỉ có hai trường hợp biến thể: một, /k/ được viết là “ch” sau các nguyên âm bổng (hách dịch, chênh chếch) và viết là “c” sau các nguyên âm khác (biếc, xấc xược, hốc hác); hai, /ŋ/ được viết là “nh” sau các nguyên âm /i,e/ɛ (linh đình, lênh đênh, lanh canh); còn lại đều viết là “ng” (bừng bừng, đùng đùng, long đong, bâng khuâng, bằng phẳng), v.v...

Tuy nhiên, như đã nói, những trường hợp như vậy rất họa hoằn và tương đối có hệ thống. Ví dụ, về những phụ âm có nhiều hơn một tự vị, chúng ta có các nguyên tắc kết hợp như sau:

Âm đầu		Chữ cái (tự vị)	Vị trí trước các nguyên âm
			i, ê, e, ia (iê)	Các nguyên âm khác	w (âm đệm u)
/k/	c		-	+	-
	k		+	-	-
	q		-	-	+
/g/	g		-	+
	gh		+	-
/ŋ/	ng		-	+
	ngh		+	-

Ghi chú: Dấu + là có thể; dấu – là không.

Vì có những nguyên tắc chặt chẽ như vậy, nên trên thực tế, các biến thể ấy gây rất ít khó khăn cho việc tập đọc. Bởi vậy, có thể nói một cách vắn tắt: Trong tiếng Việt, nói chung, viết thế nào thì đọc (gần như) thế ấy. Nó dễ là vì vậy.

Bài (2) Dạy đọc: Đánh vần hay không đánh vần?

Chính vì tiếng Việt dễ đọc như đã bàn kỳ trước nên tôi cho việc dạy đánh vần, kiểu “bê a ba huyền bà” hay “bờ a ba huyền bà” vốn thường thấy ở Việt Nam là hoàn toàn không cần thiết. Lý do:

Nó trái tự nhiên: Trẻ em, khi học ngôn ngữ, bắt đầu học bằng từ chứ không phải bằng âm vị. Đứa bé, độ bảy tám tháng, bắt đầu bập bẹ những chữ như “ba” hay “má”. Việc học từ cũng nên bắt đầu như vậy.

Nó phức tạp hóa vấn đề. Riêng chuyện đánh vần như thế nào cũng là một vấn đề. Trước, người ta đánh vần bằng tên chữ, kiểu: bê, xê, dê...; sau, bằng âm: bờ, cờ, dờ... Trước, người ta đánh vần lần lượt từ trước đến sau, kiểu: lờ o lo a loa nơ loan nặng loạn; sau, người ta đánh vần phần vần trước rồi ráp với phần phụ âm đầu rồi thêm dấu (Ví dụ, chữ loạn: oan, lờ oan loan nặng loạn). Ở hải ngoại hiện nay, tại các trung tâm Việt ngữ chủ trương dạy đánh vần, hầu như mỗi nơi dạy một cách. Ngay chính giáo viên cũng lúng túng. Như vậy, câu hỏi cần được đặt ra là: Tại sao người ta bắt trẻ em phải học những thứ mà chính người lớn cũng thấy khó?

Nó vô ích: Xin trở lại với chữ “loạn” nêu trong ví dụ ở trên. Học sinh đánh vần: OAN – LỜ OAN LOAN NẶNG LOẠN. Qua ví dụ này, chúng ta thấy rõ một điều: Học sinh đã có thể đ được vần “oạn” trước khi thực sự đánh vần. Như vậy thì tập đánh vần làm gì nữa? Để ráp với phụ âm đầu ư? Nhưng nếu vậy thì có cần phải bỏ quá nhiều thì giờ để bắt các em học đánh vần không?

Nó bộc lộ một số sự bất toàn trong chữ viết tiếng Việt. Với người lớn, đặc biệt các nhà nghiên cứu, hiểu những sự bất toàn ấy cũng là điều hay; tuy nhiên, với trẻ em, chúng chỉ gây nên bối rối và hoang mang vô ích. Xin nêu vài ví dụ:

o       G/GI: Khi học các phụ âm và nguyên âm, học sinh đọc “g” là “gờ” và “i” là “i”, nhưng khi đánh vần chữ “gì”, đáng lẽ phải là “gờ i ghi huyền ghì” thì chúng ta lại bắt các em đánh vần theo kiểu “zờ i zi huyền zì”. Âm “gờ” tự nhiên lại biến thành “zờ”. Vấn đề càng rắc rối hơn khi đánh vần hai chữ "giặt gịa" (đọc như dịa) và "giạ lúa" đọc như dạ): Cũng một chữ "g" mà có đến hai cách phát âm khác nhau. Như vậy, nó là hai hay một? Nếu là một thì làm sao giải thích hiện tượng mâu thuẫn vừa nêu? Nếu là hai thì tại sao trong bảng chữ cái dạy các em lại không có “gi”?

o       Q: Về phương diện ngữ âm, “q”, cũng như “c” và “k” đều đọc là /k/, giống nhau. Nhưng trong khi cách đánh vần những chữ bắt đầu bằng “c” và “k” không có vấn đề gì; cách đánh vần các chữ bắt đầu bằng “q” lại gây rắc rối không ít. Ví dụ, chữ “quốc” có ba cách đánh vần: quờ-ốc-quốc, quờ-uốc-quốc và q(cu)-uôc-quốc.[1] Đó là chưa kể cách đánh vần đúng âm vị học hơn: kờ-uốc.

o       A/Ă:  Trong ngữ âm học, “ă” chỉ là âm “a” ngắn. Trên phương diện chính tả, tất cả những chữ “a” đứng trước chữ “y”, thật ra, là “ă”. Ví dụ, ở Việt Nam, người ta dạy trẻ em đánh vần chữ “mai” và “may” như sau:

MAI:               a – i - ai > mờ - ai - mai

MAY:              ă – i - ay > mờ - ay - may[2]

o       Â/Ơ: Hiện tượng tương tự cũng xảy ra với “ơ” và “â” (thật ra chỉ là “ơ” ngắn): Đánh vần chữ “Tây”, chẳng hạn, học sinh sẽ đọc:

Ớ - i – ây > tờ - ây - tây* Nó lạc hậu: Hầu như trong các ngôn ngữ lớn ở Tây phương hiện nay, không có nơi nào dạy trẻ em đánh vần như ở Việt Nam. Không phải họ không biết. Ngay từ xưa người Hy Lạp và La Mã cũng đã từng dạy theo phương pháp đánh vần xuôi rồi đánh vần ngược như vậy. Từ đầu thế kỷ 16, phương pháp này được truyền bá sang châu Âu. Năm 1527, Valentin Ickelsamer, một nhà giáo người Đức, biên soạn một cuốn nhan đề là Cách dạy đọc nhanh nhất (The Shortest Way to Reading), trong đó, phương pháp học vần được sử dụng để dạy đọc. Phương pháp này có ảnh hưởng rất lớn ở Anh, sau đó, từ cuối thế kỷ 18, cả ở Mỹ. Ở cả hai nơi, nó chiếm địa vị thống trị trong việc dạy học ít nhất cho đến thế kỷ 19, lúc một số nhà giáo dục bắt đầu lên tiếng hoài nghi hiệu quả của nó.

Từ đầu thế kỷ 20, một phương pháp dạy đọc mới ra đời, gọi là phương pháp đọc toàn chữ (whole-word reading method) hoặc nhìn-và-nói (look-and-say): Theo phương pháp này, học sinh đọc và cố gắng ghi nhớ cả chữ thay vì phân tích từng âm theo kiểu đánh vần ngày trước. Từ đó đến nay, phương pháp dạy đọc ở Mỹ thay đổi rất nhiều và rất nhanh, kéo theo sự thay đổi trên rất nhiều nơi trên thế giới.[3] Tuy nhiên, dù thay đổi đến mấy, cũng không có ai đề nghị quay lại kiểu dạy đọc theo lối học vần như ở Việt Nam. Dù người ta vẫn đề cao việc dạy các âm vị và khuôn vần (gọi là “phonics method”).

Không những trái tự nhiên, phức tạp, vô ích, tự mâu thuẫn và lạc hậu, việc dạy đánh vần, theo tôi, còn phản sư phạm.

Thứ nhất, tôi không tin cách tập đọc bằng biện pháp đánh vần là hiệu quả hơn những cách khác. Tuy nhiên, để khẳng định được điều này, cần có những cuộc thử nghiệm và kiểm nghiệm cụ thể, ví dụ, tìm hai lớp có những điều kiện và trình độ giống nhau, thử dạy tập đọc theo hai phương pháp khác nhau, sau đó, làm bài kiểm tra để có thể đánh giá chính xác hiệu quả của từng phương pháp. Trong khi chưa có những cuộc thử nghiệm và kiểm nghiệm như vậy, chúng ta chưa có quyền khẳng định biện pháp nào là tối ưu, kể cả phương pháp dạy đánh vần.

Thứ hai, ngay cả khi biện pháp dạy đọc theo lối đánh vần có hiệu quả nhanh hơn một chút, những ảnh hưởng tai hại do nó gây ra, theo tôi, cũng rất lớn. Tai hại đầu tiên là nó khiến học sinh chán học, hoặc ít nhất, không thấy thú vị gì trong việc quác miệng ra gào to những âm thanh hoàn toàn vô nghĩa như “mờ-a-ma-i-gờ-rét-may-sắc-máy” (máy) “Vờ-i-vi-ê-viê-tờ-viêt-nặng-Việt » (Việt). Tai hại thứ hai là nó làm học sinh trở thành thụ động, và do đó, mất hẳn tính sáng tạo. Các em được thầy cô giáo dẫn dắt từng li từng tí. Từng vần. Từng phụ âm đầu. Từng thanh điệu. Và từng chữ. Việc dẫn dắt cẩn thận, chu đáo, chi li đến độ trí óc của các em không cần và cũng không thể làm bất cứ việc gì khác. Trừ việc nhớ.

Trước khi phân tích tính chất phản sư phạm ấy, xin thử nhớ lại hình ảnh các lớp mẫu giáo của chúng ta thời thơ ấu. Có phải chúng như tình huống 1" dưới đây không?

Tình huống 1:

Cô giáo viết lên bảng chữ "Bà" rồi đọc:

"À-bờ a ba huyền bà"

Học sinh đọc theo:

“À - bờ a ba huyền bà"

Cô giáo viết chữ "nội" rồi đọc:

“Ội - nờ ôi nôi nặng nội"

Học sinh đọc theo:

“Ội - nờ ôi nôi nặng nội"

Cứ thế, kéo dài từ chữ này đến chữ khác. Lâu lâu cô giáo lại hỏi:

“Chữ ‘bà’ đánh vần sao, các em?”

Học sinh lại gào lên:

“À-bờ a ba huyền bà"

Cứ thế, từ giờ này sang giờ khác. Cho đến lúc các em tập đánh vần hết các chữ quy định trong sách giáo khoa.

Nhớ lại, thấy đáng sợ chứ?

---

[1] Viện Ngôn ngữ học (1997), Tiếng Việt trong trường học, tập 2, Hà Nội: nxb Khoa Học Xã Hội, tr. 144.

[2] Như trên, tr. 163.

[3] Mark Sadoski (2004), Conceptual Foundations of Teaching Reading, New York: Guilford Publications; Philomena Ott (2007), How to Manage Spelling Successfully, London: Routledge, tr. 85-96; bài “Teachers’ concerns about spelling instruction: a national survey” in trên Reading  Psychology số 28, 2007; và bài “Teaching of Spelling - The Nature of the Spelling System, A Brief History of Spelling Instruction in the United States” trên http://education.stateuniversity.com/pages/2441/Spelling-Teaching.html#ixzz1c1ZrFnIE

Bài (3) Dạy đọc: Lấy học sinh làm trung tâm

Chúng ta thử so sánh "Tình huống 1" trong kỳ trước với "Tình huống 2" sau đây:

Cô giáo phát cho mỗi em một bức tranh với dòng chữ "Năm nay bà nội em năm mươi tuổi. Bà hay cười và rất sợ muỗi."[1] Rồi cô đọc, các em đọc theo. Vài lần như thế. Khi biết chắc các em đã đọc đúng, cô giáo hỏi:

"Các em cho cô biết chữ 'là' gần giống với chữ gì trong các câu trong truyện?"

Không khó khăn gì lắm để các em phát hiện ra đó chính là chữ "bà".

Cô giáo viết lên bảng chữ "bà" và chữ "là". Rồi cô hỏi học sinh:

"Các em có biết chữ 'và' viết thế nào không? Cô mách các em một điều: chữ ấy bắt đầu với âm 'v'."

Dĩ nhiên là các em sẽ có thể viết ngay được chữ "VÀ".

B    À	N   Ộ   I
L    À
V    À

Cô giáo viết chữ "và" trên bảng và đọc chậm cả ba chữ "bà", "là" "và". Các em đọc theo. Cô giáo đọc lại lần nữa, thật chậm, nhấn mạnh vào các phụ âm đầu để các em nhận ra sự khác biệt giữa "b", "l" và "v".

Cô giáo lại hỏi tiếp:

"Trong mấy câu trong truyện, chữ gì gần giống với chữ "lội'?"

Các em sẽ đáp: "Nội".

Cô giáo hỏi tiếp:

"Bây giờ các em thử viết chữ 'lội' cho cô xem."

Chỉ cần một chút gợi ý, chắc chắn các em sẽ viết được chữ "lội" vì đã học cả phụ âm "l" và vần "ội".

Cô giáo lại hỏi tiếp:

"Chữ 'vội' viết như thế nào?"

Đã từng có kinh nghiệm với chữ "lội", chắc chắn các em sẽ viết được chữ "vội" theo các khuôn âm "và" và "nội".

B    À	N   Ộ   I
L    À	L   Ộ   I
V    À	V   Ộ   I

Cô giáo lại chuyển sang hoạt động khác:

"Bây giờ các em hãy đọc lại câu chuyện 'Năm nay bà nội em năm mươi tuổi. Bà hay cười và rất sợ muỗi'. Các em hãy tìm thử trong hai câu ấy có những chữ nào giống hẳn nhau và những chữ nào gần giống nhau?"

Câu trả lời hẳn sẽ là:

Giống nhau:                năm (nay)        -           năm (mươi)

Gần giống:                  nay                  -           hay (cười)

mươi                -           cười

tuổi                  -           muỗi

Cô giáo lại hỏi:

"Các em nói cho cô biết chữ gì gần giống với chữ 'nay' và 'hay' trong truyện?"

Nếu các em thường nói tiếng Việt ở nhà với bố mẹ, có lẽ các em sẽ biết được một số chữ như "tay", "bay", ""cay ", "gay", "ngay", "chay", v.v... Cô giáo viết tất cả các chữ ấy trên bảng. Sau đó, sẽ dạy cho các em cách đọc tất cả các chữ ấy. Khi dạy, cô nhấn mạnh vào các phụ âm đầu để học sinh có thể nhận ra sự khác biệt giữa các chữ ấy với nhau. Sau đó, trên cơ sở các khuôn âm mới này và khuôn âm "nội", "lội", "vội" đã học, cô giáo yêu cầu các em viết các chữ: tội, bội, cội, gội, hội.

Chắc chắn các em sẽ viết được.

Giáo viên là trung tâm hay học sinh là trung tâm?

So sánh hai tình huống 1 và 2, chúng ta sẽ thấy ngay ưu và khuyết điểm của hai phương pháp dạy đọc theo cách đánh vần và cách không đánh vần.

Dạy theo cách đánh vần (tình huống một), cô giáo là trung tâm ban bố và phân phối kiến thức. Cô đọc "a-bờ a ba"; các em đọc theo "a-bờ a ba". Như những con vẹt. Chắc chắn đầu óc trẻ thơ của các em không thể nào hiểu được mối quan hệ giữa những "a - bờ - a - ba" ấy. Từng âm vị, chúng hoàn toàn vô nghĩa. Các em lại càng không thể nào hiểu được tại sao các em lại phải quác miệng ra đọc đi đọc lại những âm, những chữ vô nghĩa như thế. Dạy những điều mà người đi học vừa không hiểu nội dung vừa không hiểu lý do, thực chất, là một cách nhồi sọ. Chứ còn gì nữa?

Tôi gọi cách dạy đánh vần củng cố tính thụ động và làm thui chột óc sáng tạo của học sinh, hay nói cách khác, một phương pháp phản - sư phạm là vì thế.

Cách dạy trong tình huống thứ hai thì khác hẳn. Cô giáo chỉ đóng vai trò hướng dẫn. Còn việc tìm kiếm câu trả lời là của học sinh. Trong các câu trả lời của các em, có ba điều này đáng chú ý:

Phát hiện ra các khuôn vần (a/ội/ăm/ay/ươi/uổi).
Phát hiện ra các phụ âm đầu (b/l/v)
Phát hiện mối quan hệ giữa các từ khác nhau (chủ yếu là mối quan hệ ngữ âm giữa những từ có cùng phụ âm đầu hoặc cùng khuôn vần)

Phát hiện ra ba điều trên, thật ra, cũng là phát hiện ra một phần của bản chất ngôn ngữ vốn, trước hết, dựa trên âm thanh và các quan hệ.

Nhưng ba phát hiện trên, tuy đáng chú ý, nhưng chưa phải là quan trọng nhất. Quan trọng hơn là ba điểm này:

· Chính các em là những người đi đến những phát hiện ấy. Chứ chúng không có sẵn hoặc chỉ được ban bố.

Như là hệ quả của việc trên, các em sẽ thấy vui hơn, không khí lớp sinh động hơn, phần đóng góp của các em lớn hơn, và hệ quả của những điều này là, một, nhớ kỹ và nhớ lâu hơn (vì do chính mình tìm ra); hai, thấy tự tin hơn; và ba, hứng khởi và có động cơ học tập mạnh hơn, từ đó, càng dễ tiến bộ hơn.

Nhờ hiểu sâu, các em không những biết cách đọc mà còn biết cả cách viết nữa.

Như vậy, sự khác biệt giữa hai tình huống 1 và 2 ở trên không phải chỉ là sự khác biệt giữa cách đánh vần và cách không đánh vần. Nó còn là sự khác biệt giữa các phương pháp luận đối nghịch, chẳng hạn, giữa chủ trương xem giáo viên là trung tâm (teacher-centred) và chủ trương xem học sinh mới là trung tâm (student-centred), giữa cách tiếp cận dựa trên hình thức (form-based approach) và cách tiếp cận dựa trên nội dung (content-based approach), giữa việc nhồi nhét vào trí nhớ (memory-based) và việc thực hành (task-based), giữa phương pháp thính thị truyền thống và phương pháp giao tiếp ngôn ngữ thông dụng từ mấy chục năm nay. Nghỉa là, nói cách khác, giữa sự lỗi thời và sự tân tiến.

Không cần thiết

Nếu ở trong nước, với việc dạy tiếng Việt như một ngôn ngữ thứ nhất, người ta có thể nêu lên lý do này lý do nọ để từ chối thay đổi, ở hải ngoại, trong việc dạy tiếng Việt như một ngôn ngữ thứ hai, người ta không có lý do gì để tiếp tục một thói quen lỗi thời và có nhiều tai hại như vậy cả. Nhất là, nên lưu ý, hầu hết học sinh hoặc sinh viên học tiếng Việt như một ngôn ngữ thứ hai đều đã học, với những mức độ khác nhau, ngôn ngữ thứ nhất – hoặc, với trẻ em gốc Việt, ngôn ngữ chính thống ở nơi định cư, nghĩa là đã có kinh nghiệm về học chữ rồi.

Điều này giải thích lý do tại sao hầu như tất cả các sinh viên Úc, dù chưa biết bất cứ một chữ tiếng Việt nào cả, vẫn có thể đọc gần đúng câu tôi tự giới thiệu như đã kể ở trên. Sinh viên Úc còn thế, học sinh gốc Việt, vốn đã ít nhiều học tiếng Việt trong gia đình với bố mẹ, chắc chắn còn có khả năng đọc được dễ dàng và chính xác hơn.

Bởi vậy, xin nhấn mạnh lại một lần nữa: Việc dạy đánh vần hoàn toàn không cần thiết.

Tuy nhiên, bác bỏ phương pháp dạy tập đọc theo lối đánh vần, chúng ta sẽ dùng cách gì để thay thế?

---

[1] Ví dụ này cố tính pha chút hài hước để nhẹ không khí trong lớp.

Bài (4) Dạy đọc bằng cách đọc

Cách tốt nhất là học đọc bằng cách đọc. Nghĩa là đọc thẳng vào văn bản. Dĩ nhiên là dưới sự hướng dẫn của thầy cô giáo.

Nhưng đọc là gì? Tự bản chất, đọc, trước hết, là sự giải mã (decoding) các ký hiệu được viết. Trong sự giải mã này, có hai mối quan hệ chính:

1.      quan hệ giữa âm thanh và chữ viết

2.      quan hệ giữa âm thanh - chữ viết và ý nghĩa (tức, nói theo thuật ngữ ngôn ngữ học, giữa cái biểu đạt, signifier, và cái được biểu đạt, signified).

Giải mã quan hệ giữa âm thanh và chữ viết thuộc giai đoạn đầu tiên của việc tập đọc. Trong khi đó, quan hệ thứ hai, giữa âm thanh - chữ viết và ý nghĩa, thuộc giai đoan sau, giai đoạn đọc thực sự.

Trong việc dạy đọc trong các lớp vỡ lòng (hay sơ cấp), chúng ta chỉ tập trung vào mối quan hệ thứ nhất.

Nói một cách vắn tắt, giải mã mối quan hệ giữa âm thanh và chữ viết bao gồm hai khía cạnh:

1.      Nhìn mặt chữ, các em biết cách phát âm, và

2.      Nghe một âm thanh nào đó được phát ra, các em biết phải viết như thế nào.

Hai khía cạnh ấy bao gồm ba thao tác chính:

1.      Nhận diện từ (word recognition) (khi nhìn lên trang giấy)

2.      Nhận diện được âm vị (phoneme recognition) (khi nghe người khác nói)

3.      Nhận diện được mối quan hệ tương hợp giữa âm vị và tự vị (phoneme-grapheme correspondence) (để nối kết cái âm được nghe và con chữ in trên mặt giấy).

Dạy đọc, ở giai đoạn đầu tiên, thực chất là trang bị cho học sinh có khả năng thực hiện được ba thao tác trên.

Bài tập đọc

Trước khi phân tích ba thao tác ấy, xin lưu ý là, trong giờ tập đọc, chúng ta cần có một bài đọc nhất định. Bài đọc này có thể đã có sẵn trong sách giáo khoa hoặc giáo viên phải tự tìm hoặc tự soạn lấy. Nhưng dù lấy từ đâu thì bài để tập đọc cần thỏa mãn được mấy tiêu chuẩn chính:

1.      Ngắn gọn: Độ ngắn gọn tùy theo lứa tuổi và trình độ học vấn. Với trẻ em, có khi chỉ vài ba chữ; sau, dài hơn, vài ba câu. Với học sinh lớn tuổi hoặc sinh viên, số chữ không cần phải quá hạn chế.

2.      Giản dị: Từ vựng dùng trong bài đọc cần dễ hiểu và thường gặp trong đời sống hàng ngày.

3.      Có ý nghĩa: Đây là một nguyên tắc được hầu hết các nhà giáo dục đồng thuận. Học sinh chỉ thấy hứng thú khi học những gì có ý nghĩa. Thêm chút hài hước nhẹ nhàng lại càng tốt.

4.      Mỗi bài tập đọc nên tập trung chủ yếu vào một số khuôn vần nhất định. Số lượng các khuôn vần trong tiếng Việt, thật ra, không nhiều. Chỉ khoảng một trăm rưỡi. Học hết các khuôn vần ấy, việc tập đọc của em coi như đã được giải quyết xong về cơ bản. (Nói cơ bản bởi vì sau đó, các em cần tập phát âm đúng các thanh điệu gắn liền với từng khuôn vần nữa).

Trong luận điểm vừa nêu, có hai vấn đề cần được làm sáng tỏ: Khuôn vần và số lượng khuôn vần trong tiếng Việt.

Khái niệm khuôn vần gắn liền với khái niệm âm tiết (syllable).

Âm tiết

Các nhà ngôn ngữ học định nghĩa âm tiết là đơn vị phát âm nhỏ nhất. Ví dụ câu “Tôi là người Việt Nam” chứa đựng năm âm tiết:

Tôi / là / người / Việt / Nam

Qua ví dụ này, chúng ta thấy ngay là khái niệm âm tiết không đồng nhất với khái niệm từ (word). Ví dụ “Việt Nam” là một từ nhưng lại gồm đến hai âm tiết, “Việt” và “Nam”. Trong các ngôn ngữ Tây phương, như tiếng Anh chẳng hạn, sự phân biệt giữa từ và âm tiết lại càng rõ rệt: pro/fess/or; stu/dent; u/ni/ver/si/ty.

Cấu trúc âm tiết tiếng Việt khá chặt chẽ, bao gồm năm yếu tố được phân bố như sau:

Thanh điệu (1)
Âm đầu (2)	VẦN
	Âm đệm (3)	Âm chính (4)	Âm cuối (5)

Năm yếu tố tạo thành âm tiết là:

1.      Thanh điệu, gồm sáu thanh: ngang, hỏi, ngã, nặng, huyền và sắc.

2.      Âm đầu: Luôn luôn do một phụ âm đảm nhiệm. Cũng có thể trống, không có âm nào cả (ví dụ: ăn, uống, anh, em)

3.      Âm đệm: Do một bán nguyên âm (semi-vowel) đảm nhiệm. Bán nguyên âm này được biểu thị bằng hai chữ cái, hoặc là o (hoa) hoặc là u (thuê). Chức năng chính của âm đệm là làm nguyên âm sau trở thành tròn môi (so sánh cách phát âm các chữ ha/hoa và thế/thuế).

4.      Âm chính: Do một nguyên âm đảm nhiệm.

5.      Âm cuối: Có thể là một phụ âm (tiếng, Việt) hoặc một bán nguyên âm (mau, táo, nói) hoặc để trống, không có âm vị nào cả (thơ, thư).

Căn cứ vào sự phân bố của các âm vị, âm tiết có 8 hình thức chính như sau:

	Thanh điệu
1.			nguyên âm
2.			nguyên âm	âm cuối
3.	âm đầu		nguyên âm
4.	âm đầu		nguyên âm	âm cuối
5.		âm đệm	nguyên âm
6.		âm đệm	nguyên âm	âm cuối
7.	âm đầu	âm đệm	nguyên âm
8.		âm đệm	nguyên âm	âm cuối

Ví dụ:

Âm tiết ví dụ	Thanh điệu
ạ			ạ
ao			a	o
ta	t		a
người	ng		ườ	i
òa		o	à
uất		u	ấ	t
huế	h	u	ế
oan		o	a	n

Một số nhận xét về âm tiết của tiếng Việt:

Hai yếu tố chính và bắt buộc phải có của âm tiết là âm chính và thanh điệu.

Âm tiết ngắn nhất, gồm hai yếu tố: nguyên âm và thanh điệu, như: a, à, ạ, ừ, ồ
Âm tiết dài nhất, bao gồm 7 chữ cái: nghiêng (Trong tiếng Anh, từ một âm tiết dài nhất là các từ screeched, scratched, scrounged, scrunched, stretched, straights và strengths, tất cả đều gồm chín chữ cái).

Không có hiện tượng một chữ cái lặp lại hai lần liền nhau (trừ vài chữ phiên âm hoặc tượng thanh như quần soóc, kính coong, cái soong).

Trong năm yếu tố tạo thành âm tiết, bốn yếu tố thanh điệu, âm đệm, âm chính và âm cuối tạo thành vần (cũng gọi là khuôn vần). Như vậy, có thể định nghĩa vần một cách đơn giản và vắn tắt như sau: Đó là toàn bộ âm tiết, trừ phần âm đầu.

Khuôn vần

Trong tiếng Việt có khoảng 150 khuôn vần chính[1] như sau:

A	a (oa), ac (oac), ach (oach), ai (oai), am (oam), an (oan), ang (oang), anh (oanh), ao (oao), ap (oap), at (oat), au (oau), ay (oay)
Ă	ăc (oăc), ăm (oăm), ăn (oăn), ăng (oăng), ăp (oăp), ăt (oăt)
Â	âc (uâc), âm, ân (uân), âng (uâng), âp (uâp), ât (uât), âu, ây (uây)
E	e (oe), ec, em, en (oen), eng (oeng), eo (oeo), ep (oep), et (oet)
Ê	ê (uê), êch (uêch), êm, ên (uên), ênh (uênh), êp, êt (uêt), êu
I	i (uy), ia (uya), ich (uych), iêc, iêm, iên (uyên), iêng, iêp, iêt (uyêt), iêu, im, in (uyn), inh (uynh), ip (uyp), it (uyt), iu (uyu)
O	o, oc, oi, om, on, on, ooc, oong, op, ot
Ô	ô, ốc, ôi, ôm, ôn, ông, ôp, ôt
Ơ	ơ, ươ, ơi, ơm, ơn, ơp, ơt
U	u, ua, uc, ui, um, un, ung, uôc, uôi, uôm, uôn, uông, uôt, up, ut
Ư	ư, ưa, ưc, ưi, ưm, ưn, ưng, ươc, ươi, ươm, ươn, ương, ươp, ươt, ươu, ưt, ưu

Trong các vần ở trên, những vần được đặt trong ngoặc đơn là vần có thêm âm đệm (viết bằng chữ cái O hay U).

Tất cả các khuôn vần này đều ở dạng thanh ngang (không dấu). Trên thực tế, phần lớn đều có thể kết hợp với năm thanh còn lại (trừ các vần kết thúc bằng phụ âm tắt, chỉ có thể có một trong hai thanh: sắc và nặng).

Nhìn tổng số khuôn vần trong tiếng Việt, chúng ta có thể rút ra mấy nhận xét như sau:

Chúng khá ít. Do đó, việc học vần không phải là một vấn đề phức tạp. Ví dụ: khi học sinh đã có thể phát âm được vần “ông”, chắc chắn các em sẽ phát âm được những chữ như “bông”, “công”, “dông”, “đông”, “sông”, “tông”, “xông”, v.v...
Tất cả những vần đơn (chỉ gồm một nguyên âm) đều rất dễ đọc và dễ học.
Các vần bao gồm một nguyên âm đơn và một âm cuối cũng dễ đọc và dễ học.

Khó đọc và khó học, đặc biệt với người ngoại quốc, là ba loại vần:

Các vần kết hợp với nguyên âm đôi (iê, uô, ươ)
Các vần bắt đầu bằng âm đệm (oách, oăm, oeo, uêch, v.v...)
Và khi các vần ấy gắn liền với các thanh điệu, đặc biệt thanh ngã

Trình tự từ dễ đến khó:

Dễ

Khó

1

ê

chỉ có âm chính

2

t

ê

âm đầu + âm chính

3

ê

n

âm chính + âm cuối

4

t

ê

n

âm đầu + âm chính + âm cuối

5

t

iê

n

nguyên âm đôi

6

t

u

yê

n

êm đệm + nguyên âm đôi

7

t

u

yể

n

âm đệm + nguyên âm đôi + thanh

Ví dụ các từ tương ứng với bảy bậc dễ-khó ở trên:

1	a, e, ê, o, ô, ơ, u, ư
2	ba, ca, da, ga, ha, la... bê, kê, dê, ghê, hê, lê ca, co, cô, cơ, cư
3	am, an, ao, au, ơn, ân, ông, ưng, út
4	ban, cam, ham, lam, bên, bom, tôi, vơi
5	tiên, tươi, buồn, bươm bướm
6	tuyên, nguyên,
7	tuyển, nguyễn, tuyết, nhồm nhoàm, thoăn thoắt, khòng khoèo, choắt cheo, khúc khuỷu, khuya khoắt

Từ các nhận xét trên, chúng ta có thể rút ra một số nguyên tắc chính khi soạn bài đọc:

Mỗi bài đọc chỉ giới thiệu một số loại khuôn vần nhất định
Đi từ khuôn vần dễ đến loại vần khó
Mỗi khuôn vần càng có nhiều ví dụ chừng nào càng tốt chừng ấy

***

Nói thêm: Về phương pháp dạy đọc, thật ra, còn nhiều vấn đề để bàn, như tiến trình giảng dạy, cách soạn bài làm và bài tập, cách đánh giá, v.v... Tuy nhiên, những vấn đề ấy quá chi tiết và quá chuyên môn. Tôi xin tạm gác lại. Loạt bài này xin chấm dứt ở đây.

---

[1] Một số người có thể nêu lên một số lượng nhiều hơn khoảng vài chục vần, bao gồm cả phương ngữ cũng như một số vần rất hiếm, chỉ xuất hiện trong một hoặc vài trường hợp không đáng kể. Danh sách vần này tôi lấy từ cuốn Từ điển vần của Hoàng Phê, nxb Đà Nẵng, 1996, tr. III.

Nguồn:

- Dạy đọc (1): Dễ hay khó?

http://www.voanews.com/vietnamese/blogs/quoc/day-hoc-de-hay-kho-11-23-2011-134438133.html

- Dạy đọc (2): Đánh vần hay không đánh vần?

http://www.voanews.com/vietnamese/blogs/quoc/danh-van-hay-khong-danh-van-11-24-2011-134463458.html

- Dạy đọc (3): Lấy học sinh làm trung tâm

http://www.voanews.com/vietnamese/blogs/quoc/lay-hoc-sinh-lam-trung-tam-11-30-2011-134795403.html

- Dạy đọc bằng cách đọc (4)

http://www.voanews.com/vietnamese/blogs/quoc/day-hoc-bang-cach-doc-11-30-2011-134767188.html

Bài đọc thêm cùng chủ đề:

• Có cần thiết phải học đánh vần khi dạy tiếng Việt không? – Trần Tư Bình (HTML) (PDF) (Word)

(đọc qua internet ở Hội nghị Quốc Tế về Tiếng Việt: Lịch sử và Việc Giảng dạy tại Các Trường Việt ngữ, trường Trung học và Đại học tại Hải ngoại, do Viện Việt Học www.viethoc.com ở Hoa Kỳ tổ chức vào tháng 7 năm 2011)

http://chuvietnhanh.sourceforge.net/CoCanThietPhaiHocDanhVanKhiDayTiengVietKhong.htm

Về Trang Chính

Chữ Việt Nhanh